یهودیان مشهد

هفته‌نامه همشهری شش‌وهفت - زهره کهندل: هنوز در مشهد اتاق هایی هست که تنها یک قالی پهن شده دارند و دیوارهایی به جا مانده از گذشته؛ همین اتاق خالی شبی 80 هزار تومان در ایامی که زوار زیادی به سمت مشهد روانه می شوند، اجاره می روند. مثل خانه ای که اکنون مالکش فردی به نام چایچی است و نقش ستاره داوود را روی یکی از دیوارهای خانه می توان دید. این خانه که اکنون به اجاره زوار می رود، کمتر از یک دهه پیش به ثبت آثار ملی ایران رسید، درست بعد از خانه غفوری که 11 مرداد ماه 84 ثبت ملی شد.

خانه غفوری و خانه محمدی (خانه چایچی)، دو خانه از کلیمی های مشهد هستند که باقی مانده اند و جالب اینکه این خانه ها به هم راه مخفی داشته اند. خانه های یهودی ها که جزو اقلیت های دینی مشهد بوده اند، همه به هم راه داشته و همه آنها در محله ای به نام «عیدگاه» ساکن بودند. به باور یک پژوهشگر تاریخ خراسان دلیل اینکه خانه ها راه مخفی داشته، این بوده که اگر یهودیان، مراسم یا جلسه مذهبی داشتند از طریق این راه های مخفی در زیر زمین خانه ها، بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند، به ویژه در گذشته های دور و در مقطعی که برای این مهاجران در مشهد قدیم پیش آمد، این راه های مخفی به کارشان می آمد تا در جایی گرد هم بیایند و آیین های دینی و مذهبی خود را در زیرزمین این خانه ها برگزار کنند.

گذرمان را از کوچه عیدگاہ آغاز کردیم و تا بازار عباسقلی خان که سرای عزیزاله اوف در آنجاست، پیش رفتیم. به گفته رضا سلیمان نوری، پژوهشگر تاریخ خراسان، نادر شاه در زمان حکومتش چهل خانوار کلیمی راز قزوین به مشهد منتقل می کند تا مسئولیت حفاظت گنجینه هایی را که از جنگ های مختلف به دستش رسیده به آنها بسپرد. تعدادی به مشهد می رسند و برخی دیگر در راه کلات و سبزوار بودند که نادر به قتل می رسد و ماموریت آنها لغو می شود. بعدها همین یهودیان به سمت بخارا حرکت می کنند و یهودی های مهاجر سبزوار و مشهد در منطقه عیدگاه ساکن می شوند، جایی که زرتشتی های مقیم مشهد هم آنجا زندگی می کردند.

اکثر یهودی های مشهد، اصالت گیلانی داشتند که به قزوین رفتند و بعد راهی مشهد شدند. ادعای این حرف، آثار به جامانده از این گروه است که در آن می توان لغات گیلکی را دید. تجارت ابریشم را کلیمی های گیلان به مشهد آوردند زیرا آنها متخصص ابریشم بودند

یهودی های مشهد به آنوسی ها معروف بودند. در زبان عبری آنوسه به معنای (بالاجبار پذیرفتن) است. سلیمان نوری می گوید: «آنها در راسته عیدگاه. کار پارچه فروشی می کردند و شنبه ها هم مغازه هایشان باز بود. اما اگر شنبه ها به پارچه فروشی یک یهودی می رفتید پارچه متری یک قران را پنج قران قیمت می دادند تا نخرید در حالی که فردای آن روز ممکن بود همان پارچه را متری نیم قران بفروشند

نکته قابل توجه اینکه با توجه به جمعیت بالای یهودی های مشهد، آنها کنیسه رسمی نداشتند و چند تا از خانه های محله را به کنیسه تبدیل کرده بودند، یکی از این خانه ها، خانه غفوری بود. سلیمان نوری با اشاره به ارزش تاریخی این بنا می گوید: «این خانه متعلق به یهودیان مشهدی است که در حدود سال 1255 قمری در محدوده «عیدگاه» زندگی می کردند. نماد ستاره داوود در سردر این خانه های تاریخی، نشان از عقاید دینی مالکان آن دارد.»

به گفته سلیمان نوری، در محله عیدگاه، اول زرتشتی ها زندگی می کردند و سپس یهودی ها ساکن شدند.

او اضافه می کند: «اصل حمام مربوط به 150 سال پیش است اما بافت جدید آن به حدود 40 سال پیش برمی گردد.» به گفته این پژوهشگر تاریخی مشهد، بخارا، ترکیه و ایتالیا چهار منطقه یهودی نشین دنیا بود که در آنها بنا به دلایلی، دین شان را تغییر دادند. او داستان کلیمی های مشهد را به این دلیل جالب توجه می داند که آنها هنوز مشهدی بودن خودشان را حفظ کرده اند. نظرزاده می گوید: «کلیمی ها اعتقادات خاصی داشتند. حمام شان و قصابی های شان از مسلمان ها جدا بود و بعد از جنگ جهانی اول از ایران رفتند